Tórður Jóansson: Ritgerð um brøðrasamkomurnar í Føroyum

Leygardagin 15. desember 2012 hevði Tórður Jóansson, rithøvundur og gudfrøðingur, framløgu av ritgerð, sum hann hevur skrivað um brøðrasamkomurnar í Føroyum.
Saman við Tórði var samstarvsfelagi hansara, Neil Dickson, doktari og samskipari í The Brethren Archivist and Historians Network (BAHN), úr Skotlandi.
Framløgan var í Siloa í Fuglafirði og í Læraraskúlahøllini í Havn sunnudagin 16. desember. Zacharias Zachariassen hevði eisini eitt stutt innlegg í samband við framløgurnar hjá Tórði Jóanssyni og Neil Dickson.

Røðan hjá Zachariasi Zachariasen:
Tað er mær ein stórur framíhjárættur at vera hjástaddur her í dag, og somuleiðis ein heiður at siga nøkur orð vegna samkomurnar av brøðrum í Føroyum, sum Tórður so hegnisliga hevur skrivað ritgerð sína um.
    Tá ið Tórður fyri nøkrum árum síðani fór undir ritgerð sína, vendi hann sær til mín og Rodmund í Liða til tess at útvega sær ymsar upplýsingar og tilfar, bøkur og bløð um persónar, nøvn, árstøl, o.a. Tá byrjaði eitt samarbeiði og vinaband okkara millum, sum eg meti gav eitt avbera fruktargott úrslit.
    At byrja við var eg (ið hvussu er) eitt sindur varin, men sum tíðin leið og eg sá, hvussu reinmeintur, íðin og eldhugaður Tórður var, hvarv allur ivi, og síðani tá hevur samarbeiðið okkara millum verið fyrimyndarligt. So hvørt sum Tórður hevði fullført ein part av ritgerðini, sendi hann mær og Rodmundi í Liða hann at lesa og gera rættingar ella viðmerkingar til. Hetta hevur verið eitt spennandi, læruríkt og gevandi samstarv.
    Í hesum sambandi var tað eisini at eg gjøgnum Tórð kom at kenna Neil Dickson, samarbeiðsfelaga hansara og doktara á fróðskaparsetrinum í Glasgow, ein kærur bróðir í Harranum úr eini brøðrasamkomu í Skotlandi. Umframt at vera samskipari í The Brethren Archivist and Historians Network (stytt til: BAHN) á fróðskaparsetrinum í Manchester, hevur Neil eisini sín leiklut í eini altjóða stevnu í sambandi við brøðrasamkomusøgu, nevnd International Brethren History Conference, hildin annaðhvørt ár ymsastaðni í heiminum, har eg sjálvur og Arni, sonur mín, saman við Tórði, vitjaðu í suður Wales í fjør summar. Har hitti eg Neil fyri fyrstu ferð. Tí er tað ein frøi at hava Neil saman við okkum í dag. Hetta er fyrstu ferð, hann er í Føroyum.
    Neil hevur sjálvur skrivað doktararitgerð um brøðrasamkomurnar í Skotlandi, sum eins og ritgerðin hjá Tórði, fæst til keyps sum bók á enskum her í dag.
    Áðrenn eg sigi nøkur orð um týdningin av ritgerðini hjá Tórði og gevi honum orðið, fari eg at bjóða Neil hjartaliga vælkomnan og geva honum orðið.
Takk fyri!
Her kemur so Neil Dickson:

Røðan hjá Neil Dickson:
It gives me great pleasure to be here today to celebrate the launch of Dr Tórður Jóansson’s splendid study, Brethren in the Faroes. In a minute I want to say more about Tórður’s book and how it fits into historical works on the Brethren movement, but first I want to say why I have it gives me personal pleasure to be here.
I was born in Ayrshire in south-west Scotland and grew up in a small town about eight kilometres from Dalry where William Gibson Sloan was born. In fact I went to school for a while in Dalry, the very town from which he came. My grandmother on my mother’s side had lived at the turn of the nineteenth century in a neighbouring town, Kilbirnie. She had personally known Samuel Dodds, the blind preacher from Dalry who was founder of the assembly in the town. Samuel Dodds was an individual who had a great influence on the development of W G Sloan. The hymnbook that was used universally when I was growing up in the assemblies in Scotland was one called the Believer’s Hymn Book, and in that collection we had a hymn by W G Sloan:

Praise the Lord, and leave tomorrow
In thy loving Father’s hands;
Burden not thyself with sorrow,
For secure the promise stands.
He is faithful!
Leave thy troubles in His hands.

For the last 13 years I’ve lived on the Ayrshire town of Troon, which is the very town W G Sloan had his first posting to when he launched out in the Lord’s work as a colporteur in 1861 with the Religious Tract Society. Troon in W G Sloan’s time was important as a port―and still is today―and he worked in the Seaman’s Mission in the town, a fellowship, I’m happy to say which still exists although it’s known as the Lighthouse Church nowadays. One less respectable association is that Troon in the eighteenth century was a centre for smuggling. Almost definitely Niels Ryberg’s smuggling network took in Troon! He certainly had an agent in the nearby town of Ayr.
    However, it was not until many years later when I was writing my own book, Brethren in Scotland, and read the late Fred Kelling’s biography, Fisherman of Faroe, that I realised I had these interconnections with W G Sloan. My initial awareness of the assemblies here came earlier when I went as a student to Aberdeen.
    A large Faroese choir from Ebenezer in Tórshaven came to sing at the Music Hall in Aberdeen in the winter of 1972-3. It was then I first became aware of the islands tradition in song. It was then I also first heard Faroese spoken. On the Sunday morning at the breaking of bread in Victoria Hall in Torry one of the brethren visiting with the choir prayed in Faroese for the benefit of the choir members at the meeting. One of the elders in Victoria Hall in Torry who was very kind to us students was Duncan McCruvie. He had been a fisherman in his youth. He used to call into Tórshaven and spend the Sunday in port with the believers—I suppose this would be before the Second World War—and he used to tell of us the islands and the different way of life the people had here.
    So I have long been aware that there was something special about the islands and Brethren movement here. This is one reason it gives me pleasure to be finally here and see for myself. But there is a further reason. Perhaps my earlier awareness of the islands was on the edge of my consciousness, but I wasn’t until I came to know Tórður that the Faroes came fully to the centre of my awareness. It was then as I read his work and talked with him about it that I became aware of just how extraordinary the Brethren movement was in the islands. I learned about the special place it has in the history and culture of the Faroes; and I learned about remarkable individuals such as Victor Danielson or Ruth Smith. And so having followed Tórður’s work over the last few years, I am pleased to be here to see it brought to completion in this beautifully produced book.
    I want now to turn to Tórður’s work and examine briefly where it fits into writing on the Brethren movement. It might seem odd to some here today that Tórður has undertaken this work. Tórður is known in the islands as a teacher, an academic, and a linguist—and, I might add, a political radical! Is it peculiar, then, that someone like Tórður should spend a number of years studying the movement here in his native islands?
    I want to suggest that in the context of writing on Brethren history it is not odd at all, but it is perfectly to be expected and indeed encouraged. As you know, the Brethren movement began in Britain and Ireland.
    The movement there has been in existence for almost 200 years, and has developed over this time. One result has been that history writing about the movement has matured in Britain. Tim Grass, who has written the most recent history of the Brethren in Britain, has noted that books on the history of the movement can be divided into four stages, placed roughly 30 years apart.
    The first phase was in the years to 1900, and the books were written largely in response to critics of the movement as it had emerged in the nineteenth century. The principal work here was a book published in 1901entitled A History of the Plymouth Brethren by W. Blair Neatby. It is a scholarly work, and is moderate in tone and considered in its judgements. It was concerned to remedy the prevalence of inaccurate impressions concerning the movement’s beliefs and practices.
    However, at the time many within the movement were not happy with it, for, in the words of one critic, it was ‘written from a human standpoint rather than a divine’. In other words, it made no explicit acknowledgement of a divine hand at work in history. This is a point I will return to.
    The next group of books came in the 1930s, and were produced by some Open Brethren writers. They were generally more popular and less scholarly than Neatby had been—for example they did not use footnotes or provide detailed references to sources which more academic writing is expected to do. Perhaps the most interesting book here was The Pilgrim Church by the Brethren missionary E. H. Broadbent.
    This work placed the Brethren movement in Christian history at the end of a long line [quote] ‘of faithful groups of believers, often oppressed by organised religion or by the state … These were marked by their insistence upon the guidance of the Holy Spirit and the attempt to realise a pure fellowship comprising only true believers.’ [end quote]
    The third period of British Brethren history writing came about 30 years later in the 1960s. This was marked by two works by Harold Rowdon and Roy Coad which used more academic history writing techniques. That is they went back to original source material, footnoted references and attempted to arrive at balanced and objective judgements, and like Neatby, they did this without invoking theological concepts such as divine providence.
    The fourth period in British Brethren history has occurred since the year 2000, years in which more books on the history of the movement have appeared than at any other time.
    These works have been by academically trained historians, and they too use the techniques of historical writing. That is, apart from the things I’ve already mentioned such as the consulting and citing of original sources, they seek to explain Brethren history in terms of the changing social, economic and cultural contexts.
    They are short on what we might call ‘lessons’ from history; or of examining New Testament teaching on the church to which assemblies would appeal; or using divine providence as a way of explaining how events turned out.
    They use the explanatory tools of secular history writing, especially with its twentieth-century emphasis on social history. It is this type of writing to which Tórður’s work belongs, beginning as it did as a PhD at Glasgow University. It examines the Brethren in the Faroes as part of Faroese culture and society. It seeks to explain in social, cultural and economic terms why assemblies have grown so successfully in the islands, and why they had such an impact on the creation of Faroese national identity.
    Is this something Christians should be afraid of? Or should Christians welcome it? I would argue we should welcome it. I want to offer two reasons why this is so.
    Firstly, I want you to consider your faith. As Christians, we believe certain things: the Trinitarian nature of God; the historical incarnation; the death and resurrection of our Lord for us sinners; the Second Coming. Within assemblies Brethren also organise according to a certain pattern. Assemblies practice the priesthood of all believers; and the development of individual gifts of the Spirit within the body of Christ. But our faith does not just stay at the level of truths that we hold or practices within the assembly. Faith is practice as well as belief. It teaches us to be active in the world. To seek the good of our neighbours: their conversion to the Lord or to aid their social and human flourishing; to live as industrious individuals, doing all things in moderation and not to waste our lives in extravagance or debauchery. In other words, we are to be active within the world and to live certain kinds of lives within the world. As our Lord prayed, “As you have sent me into the world, I have sent them into the world.” [Jn 17: 18]. Christians are active within society and help to bring about certain social orders. It is these areas of Christian activity that falls within the view of the social historian. It is an examination of Christian lives in these areas. And as such they are indispensable aids to believers in evaluating whether their lives are indeed beneficial to their neighbours. They act as a health-check of how we are doing. In our life in the world, what have we done well? Where might we have done better? They therefore give rise to praise and repentance, and the hope that the Spirit will lead us in the future. A good example of this is another recent work, Óli Jacobsen’s Dollin.
    The second use I believe this has within the church is significant for mission and for the future of assemblies. The noted historian of the missionary movement, Prof. Andrew Walls has written: [quote] ‘The impossibility of separating an individual from his social relationships and thus from his society leads one to an unvarying feature of Christian history: the desire to “indigenize”, to live as a Christian and yet as a member of one’s own society, to make the Church a place to feel at home.’ [end quote] He sets this against another principle in the history of the church, [quote] ‘a “pilgrim” principle that creates within the Christian community the sense that it is not fully at home in this world, … from its loyalty to Christ.’ [end quote] But both, he maintains, are rooted in the gospel. [quote] ‘On the one hand God accepts us as we are, with all our distinctives … On the other hand he accepts us in order that we may become something different’ [end quote]. So we have both this sense that the church is ‘ours’, is our home, and the sense we are pilgrims and strangers. We must have the indigenizing principle and the pilgrim principle.
    Tórður’s work, then is a study of the indigenizing principle. What was it that made the assemblies in the Faroe Islands feel like ‘home’ to so many people? What made it grow until it became the largest Brethren community in the world by per head of population? This is why as a work placing the movement in its social, economic and historical contexts it so valuable to you in the assemblies of the Faroes. You should not be alarmed that it does not contain reflections on divine guidance, but much about human society. For it is as such that it provides an invaluable aid to assemblies and an object lesson to other Christians in how to evangelize a community.
    Before I finish, I want to note a challenge that I think that is implicit in his work. As the successive stages in British Brethren history writing has demonstrated, each new generation asks what is the significance of the assemblies for them. Like the children of Israel looking at the stones taken out of the River Jordan they ask, ‘What do these stones mean?’ (Jos 4:6). History came late to the Faroe Islands. Let me explain this comment. For many centuries the Faroes were, in the words of the historian of the islands, John West, ‘a stable peasant society’. Your forefathers lived the same, unaltered life for centuries. But since the mid-nineteenth century, and especially over the last century, many features of traditional life have been swept away, and replaced by a new social and economic order.
    As Tórður shows, the formation of assemblies happened alongside these changes. The human development we call ‘history’ had commenced. But as we see all over the world, once the wheels of history start they tend to accelerate. So what might have made assemblies feel like ‘home’ to one generation, might not to the next. We become so comfortable that we lose the sense that we are also pilgrims who have ‘no continuing city’ [Heb. 13: 14]. The challenge the modern world throws up is to continually adapt to a changing culture without losing vital features of assembly life; and all the while managing the change in ‘the bonds of peace’ [Eph 4: 3]. The challenges of the future are not easy. Growing old nowadays is strange. When we look at the ways of doing things that come easily to young folk, the present can begin to feel like a foreign country with strange manner and customs. It’s no longer ‘home’. To reconcile their culture and the one with grown up with is not easy. But we believe the Lord of the church will guide us. As W G Sloan wrote: ‘He is faithful! / Leave thy troubles in His hands.’
    I think Tórður’s work will help the Brethren movement in these islands with this process. I therefore welcome it, and commend it to you.

Røða hjá Poul F. Guttesen, lektara, í Læraraskúlahøllini sunnudagin 16. desember 2012
Eg skal siga nøkur orð um hvønn týdning eg meti, at verkið hjá Tórði hevur fyri gransking.
    Eg skal royna at gera tað við at lýsa hvat pláss, eg vóni, at ritgerðin, sum nú er komin út í bók, fer at hava í granskingarhøpi, um – hvat skulu vit siga – eini 25 ár.
    Tá vóni eg at tey, ið granska í viðurskiftum um brøðrasamkomurnar, fara at sipa til “Brethren in the Faroes”, og at tey fara at meta um, í hvønn mun tey eru samd ella ósamd við Tórð, og at tey kjakast um hvørjar av niðurstøðum hansara hava staðið eina av teimum torførastu vísindaligu próvtøkunum, nevnliga tíðarinnar tonn. Hvat stendir eftir, tá ið akademiskir vindar hava blást higar og hagar; tá ið kritiskir stormar hava máað tað leysa í klettinum vekk. Sumt verður tá sæð sum ósannlíkt – men sjálvur vænti eg tó, at nógv fer at standa eftir.
    Hví sigi eg hetta, hví vóni eg, at hetta verður støðan. Jú, grundirnar eru fleiri, tá ið hugsað verður um týdningin av verkinum, vísindaliga sæð:
    Í fyrsta lagi, so er hetta fyrsta djúptgangandi viðgerð, á hægsta akademiska støði, av brøðrunum í Føroyum. Jú – tað eru onnur verk, ið hava lýst ávís viðurskifti, ið nema í stóran, ella lítlan mun við rørsluna. Men einki av hesum verkum kemur nærhendis tí djúptøknu granskingini ið Tórður hevur lagt fyri dagin: Umframt at hava lisið alt sum er at finna um brøðurasamkomunar í Føroyum og hava sett seg væl inn í teirra røtur, so hevur hann eisini gjørt eitt týdningarmikið etnografiskt arbeiði, har hann hevur vitjað og havt samrøður við eina ørgrynnu av fólki kring alt landið, ið umboða allar síður av tí margfeldi sum er í rørsluni. Ávøksturin av hesi nærlagdu gransking sæst í bókini, sum verður løgd fram í dag.
    Tórður hevur, sum eingin annar higartil, megnað at mála eitt søguligt, teologiskt, samfelagsfrøðiligt, politiskt og mentunarligt portrett av brøðrunum í Føroyum, teirra plássi í, og ávirkan á føroyska samfelagið.
    Í øðrum lagi, júst tí, at hetta fyrsta veruliga verkið um brøðurnar í Føroyum, er av tílikari dygd, er hetta eitt slóðbrótandi verk innan føroyska gransking. Tórður hevur sett hol á, og lagt grundvøllin til eitt tíðarskeið av gransking í, og um brøðrasamkomurnar í Føroyum.
    Í triðja lagi, meti eg, at tað ið Tórður hevur avrikað, verður referansuramman, ið tey sum granska í, og skriva um brøðrasamkomurnar í Føroyum, framyvir fara at brúka. Tað verður hetta verkið, ið fólk fara eftir, tá ið tey skulu ogna sær vitan um brøðurnar, og vænti eg eisini, at tað verður við atliti til tulkingarnar hjá Tórði, at granskarar í nógv ár framyvir fara at gera sínar egnu niðurstøður, líkamikið í hvønn mun teir eru samdir við Tórð ella ikki.
    Nú, sjálvandi, sum flestu tykkara vita, so standi eg við tveimum hattum í dag. Tað, ið eg havi borið fram í dag, sigi eg sum granskari, ið starvast á Fróðskaparsetri Føroya.
    Men, eg eri sjálvur eisini vaksin upp í, og havi enn mítt andaliga heim í brøðrasamkomunum her á landi. Og í tí samanhanginum eri eg eisini ómetaliga takksamur fyri megnar arbeiði, ið Tórður hevur gjørt, tí, “gløgt er gestsins akademiska eyga.” Eg meti, at Tórður hevur ikki einans verið slóbrótandi í føroyskari gransking, men hevur eisini givið brøðrasamkomunum eina stóru gávu, eitt akademiskt verk, skrivað úr einum sjónarhorni uttanífrá, ið fer at hjálpa okkum í samkomunum í okkara egnu refleksjón um hvørji vit eru og okkara søgu.
    Men hvønn týdning hansara verk hevur fyri samkomurnar sjálvar skal eg ikki siga meira um, tí tað er ein annar nógv betri skikkaður til, nevnliga Zacharias Zachariassen. Men áðrenn hann kemur, gevi eg mær tað frælsi, at siga tykkum hví hann er júst rætti maðurin til hesa uppgávuna:
    Fyrst – tað er fáur, ið hevur eina so breiða og djúpa vitan um, og fatan av brøðrasamkomunum í Føroyum. Eg veit ikki, hvussu ofta, tá ið onkur spyr meg okkurt um brøðurnar í Føroyum, at eg havi svarað: spyr Zacharias!
    Uttan at siga ov nógv um hvussu gamal hann er, tó, hann ber aldurin ótrúliga væl, so er hann ein av teimum, ið bæði minnist og hevur kent mong av teimum, ið hava myndað samkomurnar í Føroyum. Og gjøgnum alt hansara virkna lív sum trúboði, hevur hann tosað við fólk, savnað tilfar og skrivað um samkomurnar. Hann kennir tær út og inn.
    Og síðani, Zacharias hevur verið ein lyklapersónur hjá Tórði hesi ár, ið hann hevur granskað. Hann hevur hjálpt honum, bæði við at ogna sær tilfar og at seta hann í samband við fólk í ymsu samkomunum.
    Og so gevi eg orði yvir til tín Zacharias.

Zacharias Zachariasen:
Áðrenn Tórður at enda fær orðið, skal eg siga nøkur fá orð um:
    Hvønn týdning ritgerðin hjá Tórði hevur fyri okkum føroyingar – og serstakliga fyri samkomur okkara av brøðrum í Føroyum?
Sjálvur havi eg gjøgnum árini tikist við at skriva brot úr samkomusøgu okkara her á landi í tíðarritunum “Røddini” og “Leirkerinum”. Okkurt av hesum er endurgivið í bókini “Men Gud gav vøkst”, sum Sigurd Berghamar gav út á forlagnum Afturljóð í 1992, og annað er týtt til enskt í bókini “Fisherman of Faroe” um Gamla Sloan eftir Fred Kelling, sum forlagið Leirkerið gav úr í 1993. Annað tilfar er ongantíð savnað saman í bók, meðan sumt ikki enn hevur sæð dagsins ljós.
Nevnda tilfar er skrivað, savnað saman og fest á blað innanhýsis av okkara egnu monnum, meðan ritgerðin hjá Tórði er skrivað av einum óheftum, uttanveltaðum søguskrivara.
    Vit kenna orðatakið: “Gløgt er gestsins eyga!” Skjótt er at gerast blindur fyri sær sjálvum og sínum, meðan tann, sum er uttanfyri, betur fær eyga á bæði styrki og veikleikar innanfyri samkomurnar.
    Hetta haldi eg er av stórum týdningi og gevur ritgerðini styrki og javnvág og ger, at hon er sakliga, uttanveltað og ikki ávirkað av ávísum rákum.
    Ein onnur orsøk fyri, at eg haldi ritgerðina hava týdning er, at hon umfatar so nógvar síður av tí føroyska samfelagslívinum, ikki bert tað kristiliga og andaliga, men eisini tað siðsøguliga, mentanarliga, málsliga, listarliga og vinnuliga. Ritgerðin hjá Tórði er ein vísindalig rannsókn av eini kristiliga rørslu við rótum uttanlands, men sum gjøgnum árin hevur ment seg, grógvið seg fasta í fólkinum og vaksið til hon er vorðin ein rótføroyska mentan og siðalag. Hetta er lítið skrivað um, og tí er samkomusøga brøðranna ókend, enntá fyri hópin av føroyingum
    Ein annar fyrimunur er, at nú kann føroyingurin eins og útlendingurin, ið lesur enskt, seta seg inn í viðurskiftini hjá brøðrunum í Føroyum innanhýsis og uttanhýsis, sum annars fyri teimum tóktist at vera ein afturlatin felagskapur.
    Tørvur á vitan, skapir altíð fordómar, og Tórður nemur við mangar løgnar fordómar, sum fólk hevur havt og hevur enn í dag. Til dømis sigst, at baptistarnir eru so ríkir og at tey, sum verða doypt fáa stórar peningahæddir afturfyri. Ein skemtilig hending á døgum gamla Sloans lýsir, hvussu burturvið hetta er. Ein maður ætlaði av sínum eintingum at lata seg og øll síni doypa fyri tann penings skuld, sum hann hevði hoyrt, at teimum var boði, ið doypt vóru. Hann kom ein dagin inn á gólvið í Sloans hús í hesum ørindum. Sloan sjálvur var burturstaddur, og kom hann tí á tal við Elspu í Geil, konu hansara. Hann bar upp á mál, at hann og konan – og kanska børnini við – hugsaðu um at lata seg doypa.
    Elspa hevði einki hoyrt um, at hesi hjún vóru umvend til Gud, og undir samrøðuni kundi hon ikki varnast minsta tekin um nakað andaligt lív hjá honum. Hon undraðist stórliga, hvat fekk mannin at tala um at verða doyptur. Men so kom tað kortini fram úr honum, tá ið hann spurdi, hvat hann fór at fáa afturfyri at lata seg doypa. Tá svaraði Elspa honum: “Fáa afturfyri?! – jú, spott og forakt!”
    Tað kom sjálvandi einki burturúr – og maðurin vísti seg heldur ikki aftur.
    Slíkar og aðrar fordómar beinir ritgerðin hjá Tórða burtur!
    Eg fari hervið vegna meg sjálvan og brøðrasamkomurnar í Føroyum at takka Tórði fyri ritgerðina og fyri framúr gott samarbeiðið, og ynskja tær hjartaliga tillukku við doktaraheitinum og próvnum, tú hevur fingið fyri hana.
    Takk fyri! Hjartaliga tillukku!
Nú kemur Tórður Jóansson. Ger so væl!

Røðan hjá Tórði:
Tá ið vit eldast og fara ella noyðast úr starvi í úrtíð vegna sjúku, strongd ella øðrum, ber til at gera so mangt. Sjálvur gjørdi eg av at flyta til yndisbý mín Glasgow í Skotlandi. Men ikki gekk long tíð, til eftirlønarlívið gjørdist í so leiðiligt. At lesa bøkur og bløð, vitja søvn og ganga til konsertir, fara í biograf ella sjónleikarhús – ella hyggja at sjónvarpi kann eisini gerast leiðiligt í longdini.
    So statt gjørdi eg av at fara undir universitetslestur enn eina ferð. Lesturin var gudfrøði og heimspeki, og til lítlu ritgerðina, spesialið, sum skrivast skuldi, valdi eg Brøðrarørsluna í Føroyum – eitt evni, sum leingi hevði hugtikið meg, tí sjálvur eri eg føddur ella doyptur inn í donsku statskirkjuna.
Hetta var so áhugavert, at lærarar á universitetinum og onnur skutu upp at fara undir neyvari gransking. Farið varð so undir hetta tvey ár seinni; men tá hevði eg lisið nakað av tí, sum var á prenti um Brøðrarørsluna á føroyskum. Fyrst …men Gud gav vøkst eftir Sigurð Berghamar, síðani Bíblian í hálva øld eftir Zachariasi Zachariassen, men eisini Brethren in Scotland eftir Neil Dickson og fleiri bøkur um rørsluna frá byrjanini umleið 1830 og frameftir. Umsókn varð send Granskingargrunninum og universitetinum, og arbeiðið byrjaði í 2007. Hetta fevndi um vitjanir og arbeiði á bóka- og skjalasøvnum í Skotlandi og Onglandi, í Íslandi, Danmørk og Føroyum. Eisini var samband fingið við fleiri limir í samkomum á Skotlandi og í Føroyum. Mest samstarv hevur verið við Neil Dickson, Rodmund í Liða og Zacharis Zachariasen, men eisini við fleiri onnur fólk í Føroyum, umframt supervisarar á universitetinum. Eg takki øllum hesum – og ikki minst teimum mongu, sum buðu mær inn í heim síni, har flestu viðtalini fóru fram. Eisini var eg á fleiri mótum í Bretlandi og, serliga, í nógvum salum í Føroyum.
    Arbeiðið við ritgerðini Brethren in the Faroes ella “Brøður í Føroyum” hevur verið mest áhugaverda og spennandi verkevnið, eg havi tikið á meg. – Áhugavert av tí, at evnið var rættiliga ókunnugt frammanundan, hóast fleiri vinfólk og kenningar í uppvøkstrinum og seinni vóru limir í Brøðrasamkomum; og at arbeiðið við ritgerðini so við og við gav innlit og fatan av hesi átrúnarligu rørslu, sum er partur av evangelikalismuni, ið tók seg upp í 18. øld í andstøðu mótvegis skipaða kristindóminum, tí hesin var hildin hava vikað seg so nógv frá upprunaligu kristnini, soleiðis sum Bíblian – serliga Nýggja Testamenti – greiðir frá. – Spennandi av tí, at mangt kom undan kavi, meðan granskað var í rørsluni – ikki minst í samskifti og samrøðum við limir í ymiskum brøðrasamkomum í Føroyum. Men eisini úr bókmentum viðvíkjandi evangelikalismuni og práti við brøður í Bretlandi, har rørslan byrjaði um ár 1830.
    Tað brigdi av evangelikalismuni, sum Gamli Sloan kom við til Føroya, var tó avleiðing av teirri veking, ið tók seg upp í Skotlandi miðskeiðis í 19. øld. Opnu Brøðurnir høvdu stóran leiklut í hesi veking, og tað var hendan grein, ið kom higar í 1860unum, og sum seinni gjørdist størsti og mest týðandi trúarbólkur í landinum.
    Teir spurningar, eg setti mær, snúðu seg um, hví Brøðrarørslan eina hálva øld seinni tók at vaksa so nógv, at hon varð einasta átrúnaðarliga rørsla umframt donsku statskirkjuni, sum alvegis fevnir um flestu íbúgvar landsins. Orsøkir til hesa støðu Brøðranna tíðliga í 20. øld var annar spurningur, sum snúði seg um samfelagsviðurskifti, búskap, tjóðbygging og mentan, eins og samvirki og støðu brøðranna í tí meldri, sum fyrstu helvt av øldini elvdi til nýtt samfelagslag, nýggjar vinnur, nýskapan í tjóðskaparhugsan, málstríði og øðrum mentanarligum økjum, sum alt elvdi til nýggja samleika føroyinga.
    Skjótt kom í ljósmála, at brøðrasamkomurnar og limir teirra høvdu nógv størri týdning, enn áður hevur verið gáðað um. Eingin ivi er um, at aðalmálini um sjálvræði, sjálvsfígging og sjálvsøking einstøku samkomunnar kveikti í limir rørslunnar – og síðani høvdu árin á fólk uttan fyri brøðurnar. Vit kunnu trygt siga, at samkomurnar og limir teirra høvdu ein leiklut, sum fá hava givið sær far um higartil.
Í ritgerðini hava trý sjónarmið verið havd í huga: Í fyrsta lagi andaliga ella gudfrøðiliga fatanarfrøðin, í øðrum lagi hin ítøkiliga, materiella ella búskaðarliga, og í triðja lagi mentanarliga fatanarfrøðin ella hermeneutikkin.
    So latum okkum fyrst hyggja at tí andaliga. Brøðrarørslan tveitti av sær øll formlig høft, sum mennuskjulig vøld úr erva høvdu evnað. Tað er at siga, at teir bygnaðir og teir karmar, sum fólk høvdu skapt í Rómakirkjuni, kongskirkjum, stats- ella fólkakirkjum vórðu fyribeindir. Evangelikanska fatanin var, at eingi millumlið vóru millum Gud og hin einstaka. Fatanin er, at Heilagi Andin gevur samkomum og einstaklingum beinleiðis íblástur og vegleiðing í øllum. Bíblian er grundarlagið í rørsluni, og í ivamálum verður granskað í hesi bók eftir svarum. Tí meta fleiri gudfrøðingar, samfelags- og sálarfrøðingar, at Brøðrarørslurnar eru meira demokratiskar og slóða fyri frælsi og virkisfýsni einstaklingsins, sum einans stendur til svars mótvegis Gudi sínum – og ikki monnum.
    Materiella ella búskaparliga fatanarfrøðin sipar til tær ógvusligu broytingar í tilverugrundarlagi fólksins, sum fóru fram um somu tíð, sum brøðrarørslan fekk fótafesti í Føroyum. Tað gamla bóndasamfelagið syndraðist, tá ið nýggjar vinnugreinar tóku seg upp tíðliga í 19. øld. Fyrst var útróður í opnum bátum, síðani gjørdist skipsfiskiskapur høvuðsvinnan. Summi meta, at hetta hendi umleið 1900, onnur halda, at tann stóra samfelagsbroytingin, sum úti í heimi var kallað ídnaðarkollveldingin, fór fram her í landi millum 1920 og 1930. Og tað var júst í hesum árum, at Brøðrarørslan vaks munandi. – So statt er skilligt samband millum materiellu og andaligu broytingarnar.
    Í triðja lagi er greitt, at livandi og skapandi mentanarlív tók seg valla upp í Føroyum fyrr enn 20. øld byrjaði; og stóru framlopini her hendu millum fyrra og seinna heimsbardaga. Tað er at siga, at her var samlag millum mentanarligu framtøkini og vøkstur Brøðrarørslunnar.
Við hesum verður als ikki sagt, at tann framburður og tann vøkstur, sum vóru í 20. øld er hesi átrúnaðarligu rørslu fyri at takka – har eru eyðvitað nógvar og ymiskar samvirkandi orsakir; men ikki skerst burtur, at fleiri brøður og systrar høvdu sín týðandi lut í hesum starvi – og at rørslan dró fólk at sær í hesum tíðarskeiði.
    Bókin, sum kom út fyrradagin, greinar eisini hugtøkini tjóðskap og tjóðskaparrørslur, har víst verður á, at nýggj gransking metir hesi fyribrigdi at vera søguliga nógv yngri, enn vit lærdu í skúlunum. Og her eru Føroyar gott dømi. Tjóðskapur og tjóðskaparrørsla hava neyvan meira enn hundrað ár á baki her, taka vit tað kensluliga og romantiska frá. Í grannalondunum neyvan meira enn tvær øldir ella so…
    Eisini viðger bókin málspurningin øðrvísi, enn vanligt er. Roynt hevur verið at lýsa hendan spurning úr tveimum sjónarhornum: tí romantiska og tí ítøkiliga. Bæði danska og føroyska yvirvaldið í Føroyum tvíhildu um, at málið var ónýtiligt til annað enn hálvbýtt túnatos. Tó vóru nøkur fá fólk, sum hildu, at málið ikki hóskaði verri til yrkismál enn onnur mál gjørdu. Og her hevði Brøðrarørslan alstóran týdning – ikki einans í átrúnaðarligum høpi, men eisini øðrum. Frá fyrsta degi varð føroyskt brúkt í kristnum høpi, og rørslan hevði sálmabøkur longu í 1920-árunum. Summi siga, at fyrstu trúboðararnir dugdu ikki føroyskt, og at “prædikur” vóru á donskum. Men brøðramót eru øðrvísi enn gudstænastur í kirkjum, har bara prestur og djáknur høvdu orðið – og við lóg á donskum! Á brøðamótum er orðið frítt, og samkomulimir hava altíð talað føroyskt í vitnisburðum, bønum, og øðrum samskifti.
    Eisini vóru heilt tíðliga í tíðini, um 1900, føroyskir brøður, sum vóru so væl skornir fyri tungubandið, at dansistovur og onnur høli vóru á tremur, tá ið teir talaðu. Eitt dømi er Dollin, sum Óli Jacobsen granskar. Annar var Poli í Dali sum báður fóru ungir – fyrri av sjúku, hann hevði fingið í Congu, seinni fórst í ódnarveðri í Suðurlandinum.
    Fyrstu bløð og tíðarrit Brøðranna vóru skrivað á donskum, eins og onnur føroysk bløð tíðliga í 20. øld. Nåde og Sandhed og Vejen vóru á donskum máli, sum tá var tað einasta, sum flestu føroyingar dugdu at lesa tá. Men eisini hesir prentlutir høvdu einstakar greinir og sálmar á føroyskum; og seinni var alt á føroyskum. Brøðrarørslan gav út fyrstu Bíbliuna á føroyskum og hevur nógv ta størstu sálmabókina á móðurmálinum, 1540 nummør!
    So kunnu vit kjakast um, hvørt tað var alskur til málið ella tann sannroynd, at evangeliið best rein við fólk á móðurmálinum. Nútíðar trúboðafrøði ella missiologi metir, at boðskapur gerst best á móðurmálinum. Og hesir tættir eru eisini viðgjørdir í ritgerðini, sum nú er komin út í bók.
Støða føroysku Brøðrarørslunnar í samfelagnum verður eisini viðgjørd, ikki minst vanabundna støða meirilutans um, at Fólkakirkjan er einasti “rætti” karmur um trúðarlív. Kanna vit eftir, so varnast vit tó, at henda kirkja er bert EIN grein av 35.000 øðrum kristnum rørslum, eins og Brøðrarørslan. Fólkakirkjan er hvørki meira “kristin” ella meira “føroysk” enn aðrar rørslur. Hon var fyrst Kongskirkja, tá ið Lutherska protestantisman við kongsboðum kom at fevna um alt ríkið, og seinni gjørdist hon donsk statskirkja. Men við donsku grundlógini á 1849 kom eisini túðarfrælsi, sum gav øllum rætt til at taka seg saman í trúarbólkar.
    Trúboðafrøðin skilir ímillum tvey sløg av kirkjustovnan: fyrra er, at trúboðarar fara til eitt stað og stovna samkomu har og stýra henni aðrastaðni frá; seinna er, at trúboðarar hjálpa við til at seta á stovn samkomu, sum er sjálvstøðug, sjálvsfíggjað og sjálvsøkjandi. Brøðrasamkomurnar eru dømi um hetta seinna; og tí kunnu vit siga, at hetta brigdi av kirkju er sprottið í heimligum jørðildi – ella at samkomurnar – í fleirtali! – alla tíðina hava verið føroyskar.
    Bókin fevnir um átøðiligan inngang, 8 kapitlar og niðurstøður; og hon er skipað í tríggjar partar: fyrsti greiðir frá bakstøðinum, nevniliga yvirlit yvir Føroya søgu og lýsing av uppkomu Brøðrarørslunnar í Bretlandi; annar sigur frá og greinar byrjan og menning brøðranna í Føroyum; og triði er greiningar og metingar av arvinum, sum rørslan hevur lagt eftir seg í føroyska samfelagnum. Í hesum parti eru eisini viðtøl við brøður í flestu oyggjum; og her fæst ein fatan av sjálvstøðu einstøku samkomunnar, tí øll eru ikki samd um alt.
    Tíbetur vóru samstarvsfólkini so atfinningarsom, at nógv var koyrt burtur ella broytt, so hóast eini 200.000 orð vóru skrivað, so fevnir ritgerðin einans um 100.000 orð. Slíkar ritgerðir skulu vera millum 70 og 100.000 orð.
Nú er so liðugt! – Ritgerðin varð vard 30. apríl og hátíðarhaldið var 19. november. Og nú er hon so komin út í bók. Vónandi verða umstøður at týða hana til føroyskt nakað skjótt.
    Eg vil nýta høvi til at takka Granskingarráðnum fyri, at tey vildu stuðla verkætlanini, forlagnum Fróðakapi fyri, at tey átóku sær at geva út. Men eisini Fritsi Johannesen fyri loyvi at nýta málning hansara til permumynd og Føroyaprenti fyri vala arbeiði.
Somuleiðis takki eg teimum, sum gjørdu hesar framløgur møguligar – og ikki minst tykkum, sum komu at lýða á.
Hjartans tøkk øll somul!

Í Fuglafirði spældi Monika Stauss Joensen og Dánjal Eysturstein nøkur løg.

Bretskt ummæli

Tim Grass, sum er kendur søgufrøðingur og doktari í kirkjusøgu, hevði fyri stuttum hetta ummælið í fródligum bretskum tíðarriti:

Tórður Jóansson: Brøður í Føroyum: Ein evangelikansk rørsla, merkisverdi vøkstur hennara og varandi ávirkan á eitt fjarskotið oyggjasamfelag.

Ensk útgáva: Fróðskapur 2012.

Føroysk útgáva: Sprotin 2013.

329/356 blss. ISBN 978-99918-65-46-1 og 978-99918-76-55-9

Tá ið ein doktararitgerð verður flutt yvir í bók, gerst úrslitið mangan torført at lesa, serliga fyri tey, ið ikki eru fakfólk. Hendan ritgerð (tilnevnd á Lærda Háskúlanum í Glasgow) er tó eitt frískligt undantak. Høvundurin er, eins og nógvir oyggjabúgvar, ein føddur frásøgumaður, og hetta verk hansara er sera áhugavert, ikki minst, tí tað setir at summum fordómum og stereotýpum um hugburðir Brøðrarørslunnar.
Mest bíta vit merki í, at Brøðrasamkomur í Føroyum virkið stuðlaðu undir evningina í sambandi við tjóðskaparliga samleikan heldur enn at vísa slíkt frá sær (bls. 202).
Ætlan høvundans, sum ein, ið ikki er innan rørsluna sjálvur, er at veita lesarum eina meira javnvigaða og fródliga framløgu um føroyska brøðrarørslu enn ta, sum higar til hevur verið tøk; og eg, sum ein, vóni, at hendan bók fer at slóða fyri einum ráki, sum granskarar úti í heimi fara at taka eftir.
Brøður komu til danska økið Føroyar í 1865 við kristniboðan skotska trúboðarans William G. Sloans. Hóast kirkjan í oyggjunum var vorðin luthersk við Protestantisku Reformatiónini, so var hon tarnað av longu frástøðuna frá Danmørk og av tí, at hon nýtti danskt heldur enn føroyskt, eitt mál, sum í størri mun hevur røtur í gamla norrøna málinum.
Strategi Sloans kemur greitt til sjóndar við tað, at Brøðurnir vóru fyrsta kristna rørslan, sum gjørdist heimarunnin. Brøðrarørslan framleiddi og gav út fyrstu føroysku bíbliutýðingina, og óhefti frymil teirra við sjálvstýrandi samkomum gjørdu enda á tvørleikunum, sum stóðust av fjarstøðu frá miðdeplum.
Tíðin hevði eisini avgerandi týdning, tí rørslan tók seg upp í einum tíðarskeiði, tá ið stórar rembingar fóru fram við tjóðbygnaði, har stór umskifti broyttu alt samfelagið bæði búskaparliga og sosialt, og samfelagið fór frá at hava landbúna til at hava fiskiskap og fiskavirking sum grundstøði.
Sum tað vísti seg, bar væl til seta samkomur á stovn í hesum broytingartíðum. Flestu samkomur og salar teirra komu í fyrru helvt av tjúgundu øld, og so við og við kom Brøðrarørslan at fevna um ikki minni enn fimtan prosent av íbúgvum oyggjanna – eitt hægri tal enn nakrastaðni í heiminum og í sjálvum sær ein virkin mótsøgn til smábólka-hugmyndina aðrastaðni.
Tann týdningur, sum familjusambond hava í lívinum í einum oyggjabólki, gav amboðini at bera brøðraboðskapin út um landið, og hetta tryggjaði, at limir vóru ongantíð púra avbyrgdir frá samfeløgunum, har tey livdu. Afturat hesum spruttu úr rørsluni fleiri oddafólk innan samfelagsviðurskifti, politikk, vinnulív og mentan. Við sermerkta hugburði rørslunnar viðvíkjandi sjálvstøðu rein hon við samfelagið í heild og eggjaði til sjálvstýri (oyggjarnar fingu heimastýri í 1948) og stuðlaði uppundir áhugan og menningina av føroyska málinum. Alt hetta hevur skapað eina rørslu, har – taka vit ein tátt burturúr – ungfólk eru merkt av jaligum hugburðum (bls. 287).
Verkið er skift í tríggjar partar. Tann fyrsti veitir virðismiklan inngang um bakstøði og søgu Føroya; annar sigur skilaliga frá uppruna og søgu Brøðrarørslunnar; og triði metir um hana úr trimum sjónarhornum – samfelagsbúskaparliga, mentanarliga, og fólkalívfrøðiliga. At hava nakrar stuttar persónssøgur við er ikki til at hejva onkrar “hetjur” í mun til “vanligar” brøður, men av tí veruleika, at í einum lítlum oyggjasamfelag er hetta soleiðis, sum lívið er: har er nógv meira beinleiðis samskifti millum fólk, og leiðarar innan politikk og vinnulív eru als ikki so fjarir, sum teir eru í størri londum.
Bókin fer at hava áhuga, ikki einans hjá søgufrøðingum og brøðragranskarum, men eisini hjá teimum, sum granska og hava áhuga fyri vaksandi fakøkinum innan oyggjagransking. Hesin ummælari, sum sjálvur býr í einum øðrum sjálvstýrandi oyggjasamfelag, á oynni Man, metti ritgerðina at hava alstóran áhuga. Har eru vissuliga stakevni og møguleikar, sum greidliga lýsa, hvussu Brøðrum hevur hepnast í ymiskum oyggjasamfeløgum kring heimin. Hvat, til dømis, er slagið av samvirki millum politiskt og samkomusjálvstýri? Her er eisini nógv at læra og kanna hjá kirkjuleiðarum, søgufrøðingum og trúboðafrøðingum.
Kanska eru onkur smávegis lýti at nevna. Arbeiðið brúkar onkrar keldur minni, enn eg havði væntað, so sum Echoes of Service og savnstilfar tess. Bókalistin kundi væl verið ruddiligari, tí onkrar tilvísingar eru ikki fullfíggjaðar, og kunning um støðini, har upplýsingar eru tøkir, kundu verið hentir (bls. 295); og listin við síðum á alnótini veita einans URL og ikki titlar (bls. 313-316). – Men eftir míni metan hevur granskingin verið væl og gjølla greidd úr hondum, og evnið er borið fram á frálíkan hátt. Og ynski mítt er, at bókin verður lisin víða: hetta er frágera gott virði fyri kostnaðin.

(Í Brethren Historical Review, Vol. 9/2013, blss. 75-77)